Framtíðarfræðin

Framtíðarfræði saman standur af aðferðum sem hægt er að beita til að greina á kerfisbundinn hátt hugsanlegar birtingarmyndir framtíðar.

Því hefur verið haldið fram að upphaf framtíðarfræða sé að leita í riti Platons, Ríkinu, sem var ritað um 375 f.Kr., þar sem fjallað er um hið fullkomna ríki og stjórnskipan, eða í Útópíu eftir Thomas More, sem kom út 1516, og The Discovery of the Future eftir H.G. Wells frá 1902. Í þessum bókum er framtíðarsamfélagsformi lýst sem er dæmi um staðleysu þar sem ríkir hin fullkomna framtíð (sviðsmynd), þ.e. útópía, eða sem er af gagnstæðum toga, þ.e. dystópía, samfélag sem hefur að ýmsu leyti þróast á versta veg. Enn eru þessi hugtök notuð við greiningar á hugsanlegum framtíðarhorfum þegar fjallað er um hvað væri æskilegt og hvað óæskilegt. Enska orðið scenario og íslenska orðið sviðsmynd eru sótt í leikhús- og kvikmyndamál og vísa bæði til ástands og tiltekinnar atburðarásar.

Framtíðarfræði saman standur af aðferðum sem hægt er að beita til að greina á kerfisbundinn hátt hugsanlegar birtingarmyndir framtíðar. Ekki tískufyrirbrigði heldur grundvallar breytingar næstu 10 til 20 ár. Tilgangurinn er að sannreyna hugsanlegar birtingarmyndir, framtíðir, meðal annars til að geta tekið betri ákvarðanir um, stefnur, markmið og leiðir.

Hugtök

Í þessu fagi eins og svo mörgum á sviði félagsvísinda er eru til mismunandi skilgreiningar á hugtökum og orðum sem eru notuð til að lýsa þeim þáttum sem fjallað er um á hverjum tíma. Þannig er oft notað orðið framtíðarfræði fyrir fagið, eins og gert í þessu riti. Einnig er vitnað í fagið með því að nota orðið framtíðarrannsóknir (e.future research) og svo framsýni sem þýðing á enska orðinu foresight. Rætt er um sérfræðinga á þessu sviði sem framtíðarfræðinga (e.futurest). Framtíðarfræðingar hafa í sínum fórum aðferðir til að hjálpa til að draga upp hugsanlega birtingarmyndir framtíðar, á sama hátt og sagnfræðingar segja okkur hvað hafi átt sér stað og fjölmiðlamaðurinn hvað sé að gerast. Framtíðarfræðingurinn spáir ekki um framtíðina heldur bendir á hugsanlega þróun, en getur síðan spáð um einstaka hluti með hliðsjón af viðkomandi þróun. Þó svo nálganir framtíðarfræðinga geta verið mismunandi þá er almenn sátt um eftirfarandi forsendur innan greinarinnar: 

• Að ekki sé hægt að vita hvernig framtíðin verður en hægt er að vita um röð hugsanlegra birtingamynda framtíðarinnar.
• Að hægt sé að breyta líkindum um framtíðar viðburði og forsendur með ákvörðun eða stefnumótun og hverjar verða afleiðingar hennar.
• Að hægt sé að gefa líkindi og vitneskju um framtíðar hluti; við getum við vissari um sólarupprás en um vöxt á hlutabréfamarkaðnum.
• Að engin ein aðferð er sú eina rétta; heldur sambland aðferða til að bæta að sjá fyrir hluti.
• Að fólk í dag hefur meiri áhrif á framtíðina en þau gerði hér áður fyrr.

Framtíðarfræði sem fræðigrein

Framtíðarfræði er fræðigrein sem miðar að því að skapa og miðla þekkingu um mögulega tæknilega, félagslega og umhverfislega þróun til lengri tíma. Framtíðarfræði varð til sem fræðigrein í Kaldastríðinu eftir seinni heimsstyrjöld, þegar ör þróun á hertækni skapaði mikla óvissu um frið í heiminum. Þá vildu stjórnendur helstu herafla geta spáð fyrir um mögulegar hættur sem kynnu að stafa af vopnavæðingu andstæðra fylkinga. Margar helstu aðferðir framtíðarfræða urðu til á þessum tíma, sérstaklega í kringum 6. og 7. áratug síðustu aldar og eru margar þeirra enn notaðar í dag, þar á meðal sviðsmyndagerð, tæknispár, Delphi kannanir og fleiri. Þrátt fyrir að hafa oft sætt mikilli gagnrýni fyrir að ónákvæm og hlutlæg vinnubrögð hafa framtíðarfræði og framtíðaraðferðir náð töluverðri útbreiðslu á síðustu áratugum. Það er sérstaklega tvennt sem hefur leitt til þess.

Í fyrsta lagi hafa aðferðir verið þróaðar áfram og skerpt á ýmsum atriðum sem höfðu verið gagnrýndar.

Í öðru lagi er sú mikla óvissa sem sífellt örari tækniþróun skapar og sem þrýstir á stefnumótendur og stjórnendur að huga að langtíma áhrifum ákvarðana og aðgerða sinna. Þannig hefur skapast þörf fyrir þá þekkingu sem framtíðarfræðingar búa yfir og skapa, sem hefur aftur á móti stóraukið mikilvægi framtíðarfræði sem fræðigrein.

Ísland í ljósi fræðanna

Í þessu fagi eins og svo mörgum á sviði félagsvísinda er eru til mismunandi skilgreiningar á hugtökum og orðum sem eru notuð til að lýsa þeim þáttum sem fjallað er um á hverjum tíma. Þannig er oft notað orðið framtíðarfræði fyrir fagið, eins og gert í þessu riti. Einnig er vitnað í fagið með því að nota orðið framtíðarrannsóknir (e.future research) og svo framsýni sem þýðing á enska orðinu foresight. Rætt er um sérfræðinga á þessu sviði sem framtíðarfræðinga (e.futurest). Framtíðarfræðingar hafa í sínum fórum aðferðir til að hjálpa til að draga upp hugsanlega birtingarmyndir framtíðar, á sama hátt og sagnfræðingar segja okkur hvað hafi átt sér stað og fjölmiðlamaðurinn hvað sé að gerast. Framtíðarfræðingurinn spáir ekki um framtíðina heldur bendir á hugsanlega þróun, en getur síðan spáð um einstaka hluti með hliðsjón af viðkomandi þróun. Þó svo nálganir framtíðarfræðinga geta verið mismunandi þá er almenn sátt um eftirfarandi forsendur innan greinarinnar: 

Hér sem annarstaðar hafa menn samt spáð í framtíðarhorfur, hvað sé fyrirsjáanlegt og hvað ekki. Oftar en ekki hafur slík vinna verið unnin útfrá forsendum og viðhorfum þess tíma sem umræðir en ekki út frá undirliggjandi breytingum, breyttum viðhorfum, gildum eða ólíkum birtingarmyndum framtíðar. Samt hefur viðfangasefnið verið nálgað, einstöku sinnum með breyttum og nýjum áherslum. Nefna má í því sambandi samþykkt um langtímaáætlun í þágu atvinnuveganna árin 1982 til 1987. Þó svo ekki sé um verkefni í beinum tengslum við framtíðarfræði þá var vinnubrögð sem notuð voru fyrir margar atvinnugreinar innan áætlunarinnar til fyrirmyndar hvað varðar skoðun á forsendum sem unnið var eftir enda margar atvinnugreinar á tímamótum á þessum árum. Síðan hafa verið ýmis verkefni sem unnin hafa verið með hliðsjón af því sem fyrirsjáanlegt er.